کیفیت نزول قرآن‏ «6» تفسیر فقهی

پدیدآورسیدجعفر سجادی

نشریهوحید

شماره نشریه123

تاریخ انتشار1390/01/15

منبع مقاله

share 909 بازدید
کیفیت نزول قرآن‏ «6» تفسیر فقهی

دکتر سید جعفر سجادی
رئیس گروه عربی دانشگاه تهران

از زمان حضرت رسول اکرم تا مذاهب فقهی یعنی شافعی،مالکی،حنفی‏ و حنبلی و حضرت صادق الائمة مسائل فقهی بطور ساده از نص روایات و بیشتر آیات قرآن استفاده شده مورد عمل قرار میگرفت.در طول تاریخ حوادث و وقایعی پیش آمده و در برخورد با ملل دیگر و مکاتب فلسفی و دینی احساس شد که باید مسائل فقهی بصورتی مدون و مضبوط گردد و هریک از فرق مذهبی سعی‏ کردند باستناد آیات و اخبار مسائل مورد نیاز مسلمانان را بصورت مدون‏ درآورند و بدین‏جهت مانند ابو الحسن طبری،متوفی 504 هجری کتابی بنام‏ احکام القرآن تدوین کرد و همچنین شهاب الدین ابو العباس احمد بن یوسف بن‏ محمد الحلبی متوفی 756.کتابی بنام«القول الوجیز فی احکام کتاب العزیز» و همچنین جلال الدین سیوطی و فاضل مقداد از شیعهء اثنا عشریه کتابی بنام‏ «کنز الفرقان فی فقه القرآن»و کتابی دیگر بنام«زبدة البیان فی احکام القرآن» تدوین کردند.
و بسیاری دیگر از پیروان مذهب حنفی و مالکی،مانند الجامع‏ لاحکام القرآن تألیف ابی عبد اله قرطبی مالکی.
در طول زمان افکار و عقایدی دیگر در جهت بیان و تفسیر قرآن رسوخ‏ کرد و آن افکار علمی و فلسفی بود و در این مورد نیز تفاسیری از قدیم الزمان‏ نوشته شد و مانند غزالی کسانی پیدا شدند که آیات قرآنی را با توسل به علوم توجیه‏ و تفسیر کردند.
غزالی از ابن مسعود روایت کند که گفت:«من اراد علم الاولین و الاخرین‏ فلیتدبر القرآن»وی در کتاب جواهر القرآن که پس از احیاء العلوم نوشته است علوم‏ قرآنی را به شعبی تقسیم کرده است مانند علم اللغة و نحو و قراآت،مخارج حروف، تفسیر،کلام،فقه،اصول فقه،مبدء و معاد.سیر و سلوک و بالاخره علم طب و نجوم،هیئت،تشریح،سحر،کهانت،طلسمات و جز آنها را مستند به‏ قرآن می‏داند.
و همین‏طور جلال الدین سیوطی این روش را برگزیده است وی در کتاب اتقان گوید:
قرآن مشتمل بر همه علوم است و استناد کرده است به آیه
«ما فرطنا فی‏ الکتاب من شیئی»
و آیه
«و نزلنا علیک الکتاب تبیانا لکل شئی»
و نیز استناد بروایت نبوی کند که فرمود در کتاب خدا تمام خبرهای ما قبل و مابعد موجود است.
و همین‏طور آیه
«لا رطب و لا یابس الا فی کتاب مبین»
و نیز در روایت‏ دیگر آمده است که«انزل فی القرآن کل علم و بین لنا فیه کل شئی»1.
وی از قول ابو الفضل مرسی نقل کرده است که هرکس و اهل هرفنی مطابق‏ فن و دانش خود از قرآن بهره برگرفته است.
بدین‏طریق که خداوندان نحو از لحاظ شواهد نحوی و اصول مبنی و معرب و افعال و حروف و اسماء و جز آن استفاده کرده‏اند.
و خداوندان تفسیر از جهت الفاظ و دلالت آنها بر معانی و الفاظی که‏ دلالت بر یک معنی و الفاظی که دلالت بر دو معنی و یا زیادتر دارد و جز آن‏ بحث کرده‏اند.
و اهل اصول و کلام از ادلهء قطعی توحید،وجود خدا و قدم و قدرت‏ و علم او بحث کرده‏اند.و اهل معانی و بیان از معانی خطابات،عمومات، خصوصات،حقیقت و مجاز،با تخصیص،اضمار،نص،ظاهر،مجمل، محکم،متشابه،امر،نهی،نسخ و غیره بحث کرده‏اند.و بحث از استصحاب حال،استقراء و قیاس کرده‏اند که این قسمت را اصول نامیداند.
دستهء دیگر از حلال و حرام و سایر احکام بحث کرده،اصولی وضع‏ کرده‏اند و فروعی از آن اصول به دست آورده‏اند که علم فروع نامیده‏اند.
دستهء دیگر بحث از حکم و امثال و قصص و مواعظ آن کرده و نتائجی‏ مانند وعد و وعید و تحذیر و تبشیر و ذکر مرگ و معاد و نشر و حشر و حساب و عقاب و بهشت و جهنم و جز آن بحث کرده‏اند که اینان را خطیبان‏ و وعاظ نامیده‏اند.
بعضی دیگر از آن اصول تعبیر خواب را بدست آورده‏اند به استناد آنچه‏ در قصهء یوسف آمده است در باب گاوهای چاق که گاوهای لاغر را بخوردند و خوابی که در باب سجدهء همه یازده ستاره به خورشید کردند بدید و تعبیر آنرا از پدر خود یعقوب بخواست.
دستهء دیگر احکام و قواعد مواریث و خداوندان سهام ارث را از آن‏ استخراج کردند.
مردمی دیگر احکام نجوم را از آیاتی که دلالت بر شب و روز،ماه‏ و خورشید و منازل آنها می‏کند که می‏فرمایند:
«و الشمس و القمر بحسبان»
و یا
«الشمس تجری لمستقر لها ذلک تقدیر العزیز العلیم»
و احکام و تعداد برجها و جز آنها را به دست آورده‏اند.
ادباء و شعراء از موجز بودن الفاظ و بدیع بودن نظم و نیکو بودن‏ سیاق عبارات و مبادی و مقاطع و ایجاز و اطناب و جز آنها بهره‏ها بر- گرفتند و دانش بیان و بدیع را پایه‏ریزی کردند.
اهل عرفان و زهاد از کلمات و الفاظ و آیات موجود در قرآن که‏ مبین حالات روحی و توجه به مبدأ و اعراض از دنیا و بهره‏های آن می‏باشد استفاده کردند و اصطلاحاتی مانند:فناء،بقاء،حضور،خوف،؟؟؟هیب، انس،وحشت،قبض،بسط و جز آنها را استخراج کردند.
اینها علومی است که مسلمانان از قرآن استخراج کرده‏اند.
و بازگوید علاوه بر اینها قرآن حاوی علوم دیگر است که آنها به نام‏ علوم اوائل خوانده شده است مانند:طب،جدل،هیئت،هندسه،جبر و مقابله‏ نجوم و جز آنها.
در باب طب و حفظ الصحة در قرآن فرموده است.
«شراب مختلف الوانه‏ و فیه شفاء للناس».
و علاوه بر طب اجساد که در قرآن بدان اشارت شده است‏ طب روحانی و قلوب نیز از قرآن به دست می‏آید.
در باب هیئت باید گفت که آیاتی چند در قرآن آمده است مانند:

«و القمر عاد کالعرجون القدیم» و «و اذا الشمس کورت و اذا النجوم انکدرت»
و غیر ذلک.
در باب هندسه آیهء هست که فرماید:
«انطلقوا الی ظل ذی ثلاث شعب‏ لا ظلیل و لا یغنی من اللهب»
که اشاره به این معنی است که شکل مثلث را سایه‏ای نباشد.
در باب جدل و مناظره گفته‏اند آیاتی زیاد در این مورد در قرآن‏ وجود دارد.چنان‏که در سورهء واقعه چندین آیه در این‏باره آمده است.
مانند:
«ا فرأیتم النار التی تورون أ أنتم انشأتم شجرتها ام نحن المنشئون» و «ا فرأیتم الماء الذی تشربون ء أنتم انزلتموه من المزن ام نحن المنزلون»
و آیهء دیگر که فرماید:
«ان المبذرین کانوا اخوان الشیاطین و کان الشیطان‏ لربه کفورا».
در باب نجوم آیاتی آمده است که گذشت و در باب صنایع دیگر آیاتی‏ مانند:
«و اصنع الفلک باعیننا و «و لا تکونوا کالتی نقضت غزلها» و
«أ فرایتم‏ ما تحرثون» و جز آنها آمده است.
و بالاخره هرکس مطابق ذوق و استعداد و فن خود از آیات قرآن بهره‏ گرفته است.البته در این مورد ایرادات و نقضهائی شده است از جمله ابو اسحق‏ ابراهیم بن موسی الشاطبی اندلسی متوفی 790 هـ در کتاب«الموافقات»خود سخت بدین نوع فکر حمله کرده است و گوید اگر نامی از اینگونه علوم‏ و اصطلاحات در قرآن آمده است از این جهت است که اعراب بدوی باینگونه‏ مطالب توجه داشته و نجوم و هیئت و جز آنها مابین آنان معمول بوده است و الا اساس کار قرآن اخلاقیات و احکام عبادی و معاملات و اجتماعیات است.

پی نوشت :

(1)رجوع شود به التفسیر و المفسرون ص 144 جلد سوم.

مقالات مشابه

نزول وحی

نام نشریهمعارج

نام نویسندهعبدالله جوادی آملی

نقد و بررسی روش هرشفلد در تاریخ گذاری قرآن

نام نشریهعیون

نام نویسندهابراهیم اقبال, محمدعلی حیدری مزرعه آخوند

مخاطب شناسی و تاریخ گذاری آیه 91 سوره انعام

نام نشریهپژوهش‌های قرآنی

نام نویسندهامیر احمد‌نژاد, زهرا کلباسی

بررسي فترت نزول قرآن

نام نشریهبینات

نام نویسندهناصر عابدینی

علوم قرآن در روايات رضوي

نام نشریهبینات

نام نویسندهسهیلا پیروزفر

تاريخ گذاري سوره فجر

نام نشریهبینات

نام نویسندهاعظم اکبری

ابزارهای لفظی شناسایی واحدهای نزول قرآن کریم

نام نشریهآموزه‌های قرآنی

نام نویسندهجواد سلمان‌زاده, محمد خامه‌گر